गोव्यामध्ये भोलेनाथांचे असे एक मंदिर, ज्याला जगभरातील गौड सारस्वत ब्राह्मण आपले कुलदैवत मानतात

गोव्याचे नाव ऐकताच मनात फक्त मजा-मस्तीचाच विचार डोक्यात येतो. पण तुम्हाला माहिती आहे का की, गोव्यामध्ये भोलेनाथांचे असे एक मंदिर आहे, ज्याला जगभरातील गौड सारस्वत ब्राह्मण आपले कुलदैवत मानतात आणि तेथे मनोभावे पूजा करण्यासाठी येतात. तर या मंदिराबद्दल सविस्तर जाणून घेऊया …

गोव्याच्या या गावात आहे ​हे मंदिर ज्या मंदिराबाबत माहिती घेणार आहोत ते गोव्यातील सर्वात श्रीमंत आणि हिंदू धर्माचे सर्वात मोठे मंदिर मानले जाते. श्री क्षेत्र मंगेश हे हे गोव्यातले पहिल्या क्रमांकाचे हिंदू देवस्थान आहे. हे मंगेशी गावात वसलेले आहे. या मंदिराचे मुख्य दैवत श्रीमंगेश आहेत ज्याला ‘मांगिरीश’ म्हणून देखील ओळखले जाते. तो भोलेनाथांचा अवतार मानला जातो. तसेच, शिवलिंगाच्या रूपात मंदिरात त्याची पूजा केली जाते. श्रीमंगेश हे हिंदू गौर सारस्वत ब्राह्मणांचे कुलदैवत आहे. जगभरातून गौर सारस्वत ब्राह्मण मंगेश मंदिरात त्यांची पूजा करण्यासाठी येतात.

​शिव आणि पार्वती यांचे असे नाते भगवान मंगेशला आराध्य दैवत भगवान शिवाचा अवतार मानला जातो आणि त्याच्याबरोबर एक अद्भुत गोष्ट संबंधित आहे. पौराणिक कथेनुसार एकदा भोलेनाथ आणि माता पार्वती कैलास पर्वतावर द्युत खेळत होते. शिवजी सतत पराभूत होत असताना शेवटच्या डावात त्यांनी हिमालय पणाला लावले आणि तेही गमावले. खेळातील पराभवामुळे त्यांना हिमालयातील घर सोडावे लागले. त्यांनी दक्षिणेकडे चालण्यास सुरवात केली आणि सह्याद्रीचा डोंगर ओलांडून कुशास्थली म्हणजेच सध्याचं कार्तिलम गाठले. जेथे त्यांचे खास भक्त लोपेश यांनी त्यांना त्याच ठिकाणी रहाण्याची विनंती केली.

त्यानंतर देवी पार्वतीने हिमालय सोडले

आख्यायिकेनुसार देवी पार्वतीने हिमालय सोडले आणि भगवान शिवच्या शोधात भटकंतीला सुरुवात केली. दाट जंगलातून जात असताना अचानक तिच्या समोर एक मोठा वाघ आला, तो वाघ पाहून ती खूप घाबरली. तसेच, नंतर तिने स्वतःचे रक्षण करण्यासाठी शिवाने शिकवलेला रक्षामंत्र म्हणण्यास करण्यास सुरवात केली. असे म्हणतात की, भीतीमुळे देवीने हे गिरिशा ममत्राहि ऐवजी हे त्राहि माम गिरिशा म्हणजेच चुकीच्या मंत्राचा जप केला. मग स्वत: वाघाचे रूप धारण करणारे भोलेनाथ त्वरित त्याच्या मूळ स्वरूपात प्रकट झाले.

​मग माता पार्वतीने भोलेनाथांची अशी प्रार्थना केली
भोलेनाथ यांना समोर पाहून माता पार्वतीने त्यांना खास विनंती केली. देवी म्हणाली की, भगवान शिव यांनी त्यांच्या नावांमध्ये ‘मम-गिरीशा’ समाविष्ट केले पाहिजे. ज्यामार्फत त्यांना ओळखले जाते व त्यांची पूजा केली जाते. असे म्हटले जाते की, तेव्हापासून या विशिष्ट ठिकाणी मम-गिरीशाचे एक लहान रूप ‘मांगीरीश’ आणि ‘मंगेश’ या नावाने शिवाची पूजा केली जात असे.

मंगेशी गोव्यामधील एक गाव आहे. हे गाव मास्टर दीनानाथ मंगेशकरांचे मूळ गाव आहे.

श्री क्षेत्र मंगेश हे हे गोव्यातले पहिल्या क्रमांकाचे हिंदू देवस्थान आहे. पूर्वी मंगेश हे दैवत कुठ्ठाळी (कुशस्थळी) येथे होते. पोर्तुगीज लोकांच्या बाटवाबाटवीच्या काळात तिथल्या महाजनवर्गाने मंगेशमूर्ती-लिंग यांना घेऊन होडीत घालून अंतरूज महालात पलायन केले व प्रियोळ गावात मंगेशाची पुनःस्थापना केली.

श्री मंगेशाचे लिंग सुंदर असून आसनस्थ चेहरा शांत आणि दयार्द आहे. हे स्थनही अत्यंत रमणीय असून देवालयाच्या प्रवेशद्वारापासून मुख्य रस्त्यापर्यंत दुतर्फा नारळीच्या रांगा आहेत. प्रवेशद्वारापासून प्राकाराच्या दरवाज्यापर्यंत दोन्ही बाजूंना कठडा बांधून पाखाडी (पक्का रस्ता) केली आहे. प्राकाराच्या पूर्वेकडे उंच तट आहे. तटावर मधोमध चौघड्याची दुमजली इमारत आहे. या तटाच्या पूर्वेला तलाव असून, त्यात मध्यभागी तुळशी वृंदावन आहे. तीन बाजूंनी दुमजली अग्रशाळा आणि मधोमध मंगेशाचे देऊळ आहे. समोर उंच दीपस्तंभ आहे. देवालयाच्या गाभार्‍यात मुख्य स्थानी मंगेश, पुढे चौकावर नंदिकेश्वर]], त्याच्याजवळ ग्रामपुरुष देवशर्मा आणि डावीकडे भगवतीची मूर्ती आहे. याच प्राकारात मूळकेश्वर, लक्ष्मीनारायण, सूर्य, सातेरी, काळभैरव इत्यादी दैवते आहेत.

एकेकाळी उत्सवात मंगेशीच्या मंदिराच्या प्रांगणात काही अंतरावर रंगमंच उभारला जाई. पडदे, विंगा वगैरे नेपथ्य असे. एका विंगेत पेटी, दुसरीकडे तबला-डग्गा आणि रंगभूमीवर प्रकाश पुरवायला दोन रॉकेलचे दिवे असत. मेक‍अप म्हणून तोंडाला पिवडी फासली जाई. देऊळ आणि रंगमंच यांमधील मोकळ्या जागेत जमिनीवर सहाशे-सातशे प्रेक्षक मोठ्या उत्सुकतेने नाटक बघायला जमत. रात्री अकराच्या सुमारास सुरू झालेले नाटक सकाळच्या सहा-सात वाजेपर्यंत चाले. याच रंगमंचावर दीनानाथ मंगेशकर पहिल्यांदा रंगभूमीवर आले.

संकलीत

श्रीकृष्ण पंडित
रत्नागिरी